Thứ ba, văn học có vai trò lựa chọn văn hoá. Sống là lựa chọn, tồn tại là lựa chọn. Lựa chọn để sống tốt hơn, dân chủ hơn, hạnh phúc hơn, dân tộc phát triển hơn. Bất kể là văn hoá truyền thống hay văn hoá nước ngoài đều hết sức bề bộn, phồn tạp. Nho giáo, đạo Lão – Trang, Phật giáo đều có mặt hay và có mặt hạn chế. Cũng vậy các trào lưu tư tưởng và lối sống hiện đại khác nhau ở phương Tây cũng có mặt này mặt khác khả thủ và bất khả thủ. Ngay lí thuyết chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản mà chúng ta đã tôn sùng và lĩnh giáo hơn nửa thế kỉ qua cũng có nhiều mặt không thể chấp nhận. Hãy nhớ lại các cuộc đấu tố, các cuộc cải tạo, các phong trào này nọ… đã phá hủy biết bao giá trị kinh tế, văn hóa, tài nguyên của dân tộc. “Văn hóa bao lực” là điều khó chấp nhận nhất. Thiếu văn hóa đối thoại. Vấn đề là sự lựa chọn văn hoá cũng là văn hoá. Không biieets lựa chọn là thiếu văn hóa. ở đây văn học cung cấp một sự lựa chọn từ phía đời sống, từ nhu cầu làm giàu đời sống tâm hồn và trí tuệ, chứ không chỉ là từ lập trường chính trị. Văn học có chỗ đứng riêng là sáng tạo cuộc sống theo quy luật của cái đẹp, theo nhu cầu hài hoà của cuộc sống con người. Không phải ngẫu nhiên mà trong ngũ thường, văn học chọn “nhân nghĩa” chứ không chọn “lễ nghĩa”. Lão – Trang là tư tưởng “phi chính trị” nhưng lại thường được văn sĩ xưa nay chọn. Trong thế giới tiểu thuyết Trung Quốc, truyện thơ Nôm bác học Việt Nam lại chọn các tác phẩm có xu hướng giải phóng cá tính, đề cao hạnh phúc cá nhân để sáng tạo lại. Họ không chọn đám hảo hán ăn thịt người như trong Thủy Hử để tái tạo thành truyện Nôm.

    Ngày nay văn hoá ngoại nhập (ngoại lai) là một bộ phận cấu thành của văn hoá dân tộc hiện đại, nhưng phải được lựa chọn và vận dụng sáng tạo trên cơ sở hiện  thực và dân tộc. Thơ mới (1932-1945) đã chứng tỏ một sự lựa chọn đi đôi với Việt hoá, tạo thành những giá trị bất hủ. Thực tế cho thấy văn học phản ứng rất nhạy bén đối với các hiện tượng lựa chọn dung tục, xô bồ, rập khuôn trong cuộc sống, mặc dù không phải lúc nào tiếng nói văn học cũng được tôn trọng. Lựa chọn văn hóa là lựa chọn tự do, không phải là áp đặt. Mọi áp đặt đều không đem lại cái gì tốt đẹp.

    Cuối cùng văn học có vai trò sáng tạo văn học. Văn học là bộ phận quan trọng của văn hoá, sự giàu có của nó về nội dung và hình thức trực tiếp làm giàu cho văn hoá. Sáng tạo văn học không giản đơn chỉ là nói càng nhiều về các hiện tượng mới của đời sống. Các hiện tượng mới chưa chắc đã là văn hóa. Nó có thể là nhất thời và sớm muộn sẽ bị đào thải. Cùng với việc sáng tạo ra nhân sinh quan, sáng tạo cách cảm nhận mới và đánh giá mới đối với đời sống, văn học phải sáng tạo ngôn ngữ mới, hình thức mới. Việc sáng tạo ra khúc ngâm, truyện Nôm, hát nói, thơ mới, kịch nói, tiểu thuyết và truyện ngắn hiện đại phải xem là những hiện tượng sáng tạo văn hoá lớn lao của dân tộc Việt Nam trong thế kỉ XX. Việc Việt hoá thể thơ Đường luật và thể phú thời trung đại cũng là một tấm gương sáng tạo tuyệt vời của cha ông ta. Về phương diện này, thiết nghĩ người Việt Nam hiện đại cũng nên thể nghiệm thơ tượng trưng chủ nghĩa, thơ siêu thực, tiểu thuyết dòng ý thức, tiểu thuyết huyền thoại, tiểu thuyết suy lý, văn học hiện đại chủ nghĩa và văn học hậu hiện đại… miễn là đứng vững trên mảnh đất hiện thực và gắn bó với con người Việt Nam hiện đại. Không có giá trị văn hoá nào đã trở thành nhân loại mà người Việt Nam hiện đại lại không thể thể nghiệm. Ngay cả những tìm tòi thuần tuý chữ nghĩa cũng không phải là không có ích.

      Trong sự cạnh tranh quyết liệt của các phương tiện nghe nhìn hiện đại, quỹ thời gian của con người hiện đại có eo hẹp thì văn học vẫn có chân trời riêng của nghệ thuật ngôn từ, mà ngôn từ là phương tiện giao tiếp không gì cạnh tranh được. Vấn đề là bản thân nghệ thuật ngôn từ phải đổi mới. Dù không có được ưu thế nghe, nhìn trực tiếp, văn học là nghệ thuật của tưởng tượng tinh thần, của suy luận, phản tư. Ta sẽ có dịp hiểu vì sao các nhà văn nước ngoài nhấn mạnh tới phương diện “viết” của văn học, khai thác đối thoại nội tâm, dòng ý thức của con người. Bởi đó là phương diện mà phương tiện nghe nhìn không sánh được.

     Vai trò sáng tạo văn hoá của văn học còn thể hiện ở nhiều phương diện khác, như phát triển tiếng nói dân tộc, thúc đẩy các nghệ thuật khác, v.v. Tuy nhiên bốn phương diện trên cho thấy vai trò của văn học đối với văn hoá thật lớn lao. Chăm lo văn học là chăm lo văn hoá. Tạo điều kiện cho văn học phát triển thật sự là một khâu tác động mạnh mẽ cho đời sống văn hoá xã hội phát triển.

(Trần Đình Sử viết, Tạp chí Văn học, số 6, 1998, bổ sung năm 2013)