Ý kiến 1. Quay lại từ thời Thượng cổ, bình minh của loài người, thì con người đã phải quan sát chu kỳ thiên nhiên trong việc xác định thời gian. Chu kỳ mọc lặn của Mặt trời = 1 ngày, quá ngắn. Chu kỳ mùa nóng lạnh = 1 năm quá dài.
Chu kỳ hợp lý và dễ nhận thấy nhất chính là chu kỳ Tròn – Khuyết của Mặt Trăng. Và chu kỳ Mặt Trăng đã trở thành mốc xác định thời gian chuẩn cho hầu hết các hoạt động của con người trong mọi nền văn minh.
Nếu như quay lại lịch sử, thì tất cả các nền văn minh trên thế giới đều có lịch đầu tiên là Lịch Mặt Trăng, nghĩa là Ngày Trăng non và ngày Trăng tròn (Mồng Một và Rằm) là chuẩn thời gian từ hàng nghìn năm trước rồi: Lịch Babylon, Lịch Do Thái, Lịch Hồi giáo, Lịch Trung Quốc, Lịch Hy Lạp, Lịch La Mã.
Tất cả các loại lịch trên đều dựa trên Mặt Trăng, lấy Tròn Khuyết làm chuẩn. Sau đó kết hợp thêm Mặt Trời, hoặc chuyển hẳn sang lịch Mặt Trời như La Mã. Chỉ có lịch Ai Cập và Hindu là dựa trên các ngôi sao (không dựa vào Mặt Trời).
Từ đấy, dễ thấy trong hầu hết các nền văn minh, thì ngày Trăng non và Trăng tròn đều là ngày quan trọng, ngày dành cho hội họp, họp chợ, cưới hỏi, và đặc biệt là Tế lễ.
Từ xa xưa, hầu hết các lễ tế Thần của các dân tộc đều thực hiện vào ngày Rằm.
Người Hindu làm lễ ngày Rằm thậm chí từ 2000 năm trước khi Phật ra đời. Phật giáo chỉ sử dụng những gì đã có trong nền văn minh Vệ Đà. Tại TQ, từ thời Thương, Chu, cả nghìn năm trước CN, các lễ tế Thần, tổ tiên được tổ chức vào ngày Rằm. Về sau khi có Âm-Dương lịch mới chuyển sang tế trời đất. Vào Xuân phân, Thu phân, Rằm và Mồng Một là ngày thiết đại triều của các triều đại. Người Babylon cổ cũng vậy.
Dùng lịch Mặt Trăng và tôn sùng ngày trăng tròn, trăng non hiện nay thì người Hồi giáo còn sùng kính hơn người Việt Nam. Hồi giáo đến tận giờ vẫn hòan toàn dùng lịch Mặt Trăng, nên năm của họ chậm hơn năm Dương lịch đến gần 40 năm. Tháng Ramadan được tính từ ngày đầu tiên sau ngày Trăng khuyết hết của tháng mà Muhamad đã viết kinh Koran.
Ngày Phục sinh cũng là dấu vết của lịch Mặt Trăng Do Thái cổ, hòa với lịch Mặt Trời.
Ý kiến 2
1. Nhìn từ góc độ lịch sử
Để giải quyết vấn đề này chúng ta đặt nó trong bối cảnh nó ra đời, chúng ta sẽ dễ dàng nhận ra lý do tại sao. Vấn đề ăn chay như là một pháp môn tu đầu tiên, tối thiểu cho các Phật tử tại gia, mỗi tháng ăn chay 2 ngày là kể đến công của các bậc Tổ Sư Phật giáo Đại thừa. Các nhà Đại thừa thực hiện rất đúng tôn ý của Đức Phật. Để khuyến khích Phật tử hạn chế nghiệp sát và phát triển bi tâm, trong buổi đầu tu học Phật, chư Tăng Đại thừa đã chọn các ngày trong tháng như mùng 1, 8, 14, 15, 18, 23, 24, 28, 29 và 30 để tiêu chuẩn hoá các ngày ăn chay tuỳ theo sự phát tâm của mỗi người, 2 ngày, 4 , 6, hoặc 10 ngày. Theo truyền thống của cả Nam truyền và Bắc truyền, vào ngày đầu tháng (mùng một) và ngày trăng tròn (rằm) chư Tăng của hai truyền thống đều tụ họp lại tại một trú xứ nào đó gần nhất để lắng nghe vị cao đức trùng tuyên giới luật và để phát lồ sám-hối những điều sai lầm mà đã lỡ tạo. Đây là truyền thống có từ thời Phật còn tại thế. Do đó, việc chư tăng hội họp lại vào ngày đầu tháng và rằm để kiểm thảo, nhắc nhở lẫn nhau, hai ngày này trở thành ngày hội của chư Tăng lúc bấy giờ. Và cũng từ đó, hai ngày này có ý nghĩa quan trọng trong Phật giáo không những cho hàng xuất gia mà cả cho hàng cư sĩ tại gia. Sau này các bậc Tổ sư đã giới thiệu 2 ngày (mùng một và rằm) hàng Phật tử tại gia không nên dùng huyết nhục của loài động vật và cũng để nuôi lớn lòng bi mẫn đối với chúng sanh.
Như vậy tại sao Đức Phật không chọn ngày khác mà lại chọn vào ngày đầu tháng và giữa tháng âm lịch ?
Việc thành lập truyền thống tụng giới của Tăng đoàn của Phật cũng rất là vì nhu cầu chung. Đức Phật không bao giờ đặt ra một đạo luật, giới điều để thiết chế tăng đoàn khi sự kiện đó chưa xảy ra. Ngày Bố-tát (Uposatha// Observance day) cũng tương tự, không phải do Đức Phật tự đặt ra, mà do vua Seniya Bimbisàra (Tần-bà-sa-la) thưa với Đức Phật truyền thống tổ chức tốt đẹp của các giáo phái khác, họ biết quy tụ vào ngày mùng 8, 14, 15 của nửa tháng đầu, tương tự tụ họp vào ngày 23, 29 và 30 cho nửa tháng sau ở tại một nơi để thuyết giảng giáo thuyết của họ cho tín đồ. Đức Phật đã lắng nghe lời thưa của vua Seniya Bimbisàra và đã dạy bảo các vị Tỳ-kheo cũng tụ họp lại vào những ngày giống như truyền thống của các tôn giáo khác để kiểm thảo và tụng Giới bổn (Pà.timokkha). Câu chuyện này được ghi lại trong Đại Phẩm (Mahavagga) thuộc Luật Tạng (The Book of Discipline, vol. IV tr. by I.B. Honer, Oxfort: The Pali Text Society, 1993, pp. 130f). Cũng theo câu chuyện trên, Đức Phật không rập khuôn với những truyền thống khác mà chỉ cho phép các vị Tỳ-kheo tụng giới và kiểm thảo vào ngày 14 hoặc ngày 15, và tương tự cho nửa tháng sau là cuối tháng hoặc đầu tháng tới. Đó là nguyên nhân Phật giáo có ngày hội họp vào 14, hoặc 15, cũng như 30 cuối tháng hoặc đầu tháng (mùng một) của mỗi tháng.
Như vậy thì tại sao khi các Phật tử phát tâm ăn chay một tháng 4 ngày, 6 ngày, hoặc 10 ngày thì lại chọn một vài ngày khác như là mùng 8,14 , 23, 24, 28 và 29 ?
Câu trả lời đơn giản là các ngày đó được phân bố đều trong tuần của tháng để nhắc nhở các Phật tử thường xuyên tu tập tâm từ bi đến với các loài động vật mà không nỡ giết để làm thực phẩm cho mình và đấy cũng là phương pháp gieo nhân lành, tránh nghiệp sát để kiếp sau khỏi phải trả nợ máu cho chúng sanh. Truyền thống này cũng được các Phật tử tại Ấn Độ thời đó đã thực hiện tu tập Bát Quan Trai Giới (thọ trì 8 giới, tập tu giống như một vị xuất gia trong một ngày) ngay khi Phật còn tại thế qua nhiều câu chuyện trong Chuyện Tiền Thân của Đức Phật (Jàtaka).
Hơn nữa, chúng ta thấy dân tộc Trung Hoa rất chú trọng đến ngày mới của một năm, một mùa hoặc một tháng, thậm chí giờ mới của một ngày, đó cũng là lý do tại sao các vị Tổ Sư lại chọn ngày mùng một không chọn ngày 30. Còn ngày rằm cũng vậy, gần như các nước trên thế giới, khi nền khoa học điện quang chưa phát triển, họ đều lấy ngày ấy như là ngày vui chơi, lễ hội, những ngày trao đổi tình duyên, v.v… Các bậc Thánh thời xưa đã khéo chọn ngày ấy để khuyên nhân dân làm lành, tu nhân tích đức. Thay vì họ tổ chức các lễ hội (có thể lành mạnh hoặc không lành mạnh) để mua vui, thì Phật giáo cũng có những tổ chức lễ hội để làm đẹp cuộc sống bằng chất liệu của chân, thiện và mỹ, chứ không nhắm đến cái “đẹp” như một số truyền thống lễ hội của các quốc gia hoặc của các bộ tộc của các nền văn minh thời cổ trung đại.
2) Nhìn từ góc độ vũ trụ học
Nếu câu trả lời dừng lại ở trên, chắc chắn độc giả chưa hài lòng vì những giải đáp đơn giản như vậy. Ở đây, xin đưa ra cách giải thích khác, đó là cách lý giải dựa theo nhịp sinh học của vũ trụ. Cách lý giải này, cách đây khoảng 5 năm, có một bài viết ngắn đăng trên Bán nguyệt san Giác Ngộ cũng đặt vấn đề tại sao Phật tử phải đi chùa vào ngày mùng một và ngày rằm âm lịch? Tác giả bài báo đó cũng trình bày vài điểm khá độc đáo do dựa theo chu kỳ của vũ trụ.
Cũng cần nên lưu ý, Đức Phật đặt căn bản giáo lý của Ngài trên nền tảng của tu tập đạo đức, tu tập tâm thức và hướng đến giải thoát, giác ngộ tối thượng, chứ không hướng mục đích giáo pháp của Ngài đến những vấn đề triết lý siêu hình hay giải thích về những hiện tượng đa phức của vũ trụ. Nhưng những khoa học gia phương Tây ngày nay và các Thần y lừng danh Trung Hoa đã khám phá ra rằng tất cả những gì Đức Phật giảng dạy cho đệ tử Ngài đặc biệt về ăn, uống, ngủ nghỉ, các tư thế đi, đứng, ngồi, nằm không những phù hợp với những thành tựu khoa học ngày nay mà còn đi trước những thành tựu khoa học và khoa học còn phải tiếp tục khám phá nhiều hơn nữa mới hy vọng bắt kịp với hệ thống triết học nhân sinh của Phật giáo.