Xung quanh sự kiện vua Mạc Đăng Dung thần phục nhà Minh năm 1540, nhiều nhà nghiên cứu đã phê phán, nhận xét, theo nếp cũ để kết tội nặng hoặc giảm tội cho Mạc Đăng Dung. Chúng tôi chứng minh rằng, Mạc Đăng Dung không những không có tội mà có công lớn đối với đất nước, với hệ thống ý kiến gồm những bộ phận sau đây:

- Phong kiến nhà Lê đã ra sức “cõng rắn”, “rước voi”, chủ động gây nên một cuộc xâm lăng đang kề cổ.

– Sau nhiều đợt thảo luận kéo dài, vua Minh quyết đánh nước ta, mọi việc đã sẵn sàng.

-Trong tình thế đó Mạc Đăng Dung đã vận dụng một chiến lược tổng hợp thông minh, khéo léo, vừa thần phục vừa chuẩn bị chiến đấu, “đầu hàng giả, độc lập thật”, dâng đất khống. Kết quả là tránh được cho đất nước một cuộc xâm lược của 22 vạn quân Minh.

Phong kiến nhà Lê đã nhiều lần liên tục cho người đi cầu cứu Minh đem quân sang đánh ta. Với danh nghĩa là đánh nhà Mạc, bọn Minh sẽ thừa cơ tàn sát tiêu diệt luôn cả nước Việt. Đây là một mục đích truyền đời của phong kiến Trung Quốc. Nhà Lê thừa biết điều này, nhưng vì quyền lợi ích kỷ của vương quyền, vẫn cứ ra sức van nài nhà Minh. “Nhà Mạc muốn tránh nguy hiểm trong cuộc đụng độ với nhà Minh . Tuy nhiên, nguy cơ chiến tranh ngày càng thúc bách, một phần bởi những mưu đồ thù địch của một số bề tôi trung thành với nhà Lê”

Rất nhiều lần phái đoàn vua Lê hoặc bề tôi cũ của nhà Lê đi sang Trung Quốc để tố cáo nhà Mac, kích động chiến tranh của nhà Minh. Riêng năm 1537 liên tiếp có 3 lần (kể cả trường hợp Vũ Văn Uyên):

- “Năm 1529, Trịnh Ngung, bề tôi cũ của nhà Lê đã sang Trung quốc để tố cáo việc cướp ngôi của Mạc Đăng Dung”

-“Ngay sau khi trung hưng triều Lê, năm 1533, Trịnh Duy Liêu liền được cử đi Trung quốc để tiếp tục tố cáo việc cướp ngôi của Mạc Đăng Dung”

-“Ngày 3 tháng 2 năm Gia tĩnh thứ 16 (13-3-1537 ), cháu dòng đích của vua An Nam tên là Lê Ninh (Trang Tông) sai người trong nước là bọn Trịnh Duy Liêu gồm 10 người đến kinh đô ….xin hưng binh hỏi tội để cứu nguy nạn nước”

-“Tháng 6 năm 1537, phái bộ của Trịnh Duy Liêu do triều đình Lê phái sang Yên Kinh “.

-“Ngày 6 tháng 9 năm Gia Tĩnh thứ 16 (9-10-1537). Trước đó người Giao chỉ Vũ Văn Uyên mang đồng đảng đến hàng… Văn Uyên có 10 000 quân , đợi thiên binh xuống phía Nam, sai cháu là Vũ Tử Lăng đóng tại cửa ải Thạch Lang để nhập theo”

Tóm lại, âm mưu của phong kiến nhà Lê “cõng rắn”, “rước voi” rất dai dẳng, quyết liệt. Hơn nữa, không những chỉ van xin, mà còn ra sức tạo điều kiện vật chất, cụ thể để quân Minh nhanh chóng và thuận lợi kéo sang đánh ta.

-Ý chí quyết xâm lược của nhà Minh:

Vua Minh Thế Tông cử Thượng thư Mao Bá Ôn đi chinh thảo. Trước khi Mao Bá Ôn đi đánh cướp nước ta, vua Minh tặng một bài thơ, đầy khí chất hách dịch. Ông coi Mao Bá Ôn là kỳ lân, dân ta là kiến cỏ, đồng thời khẳng định nhất định thắng, hẹn trở về vua đích thân cởi chiến bào cho Mao.

Đại tướng nam chinh khẳng khái sao

Lưng đeo sáng quắc Nhạn Linh đao

Gió lay trống trận, sơn hà chuyển

Chớp nhoáng cờ đồn, nhật nguyệt cao

Trời thẳm kỳ lân sinh giống sẵn

Hang sâu kiến cỏ trốn đàng nào?

Thái bình khi chiếu đòi về nước

Trẫm cởi giùm ông chiếc chiến bào

Phụ hoạ cho khẩu khí đó, Mao Bá Ôn làm bài thơ vịnh bèo, coi khinh lực lượng của nước ta như cánh bèo:

“…Bèo đã không gốc rễ, không có lá, không có cả cành

Tuy rằng họp lại đấy nhưng tan rã cũng rất nhanh

Chỉ một trận gió là tan tác

Nếu lại gặp phải khi trời xấu, bão gió

Thì quét một trận là ra hồ, ra bể không ai còn thấy vết tích nữa”

(Mao Bá Ôn)

Trạng nguyên Giáp Hải, hoạ lại thơ của Mao Bá Ôn, nêu cao sức mạnh và khí phách của người Việt, trong đó có câu:

“…Ngọn sóng dù lớn đến đâu cũng không phá nổi

Gió bão dù lớn tới đâu cũng không làm chìm nổi bèo.”

(Giáp Hải)

-Huy động quân đội và dân binh:

“Tháng 7 năm Gia Tĩnh 19, Hàm Ninh hầu Cừu Loan và thượng thư bộ binh Mao Bá Ôn đến Lưỡng Quảng và Vân Nam để kiểm tra việc chuẩn bị hậu cần, cùng đội ngũ quân lính dự định cho cuộc chinh phạt phương Nam. Cừu Loan đã chuẩn bị kế hoạch tác chiến như sau: “Chia chính binh ra làm ba đội tiễu binh, từ Quảng Tây đi các xứ Bằng Tường, Long châu và Tư Minh… Kể cả chính binh và kỳ binh là 22 van người” (Cương mục,, tập2, tr.114).

Qua bảng tóm tắt trên đây (vanchinh.net lược bỏ) chúng ta có thể rút ra mấy điểm sau:

1.Việc “chinh phạt An Nam ” là quyết tâm sắt đá của triều đình Minh, mà Minh Thế Tông là đại diện. Do đó khi một số người đưa ra lẽ phải trái bàn bạc, có người ngăn cản, nhưng nếu trái ý, đều bị vua Minh gạt đi và xử phạt.

2.Quyết tâm xâm lược được tăng cường thêm sau khi quần thần nhà Lê liên tục xin cầu viện.

3.Trong khi cân nhắc, bọn Minh sợ nhất là lực lượng quân sự trong nước, do Mạc Đăng Dung cầm đầu. Họ đã đã nghe danh tài năng quân sự của vua Mạc và đội ngũ tướng lĩnh của ông. Giặc ở Châu Khâm và Châu Liêm đã nếm mùi ngọn giáo của Tứ Dương hầu Phạm Tử Nghi. Các trường hợp Phan Trân, Từ Cửu Cao, Hoàng Oản và đặc biệt Cừu Loan, tìm mọi cách trốn tránh là tiêu biểu cho tinh thần lo sợ của tướng lĩnh Minh. Chắc số lượng những người như thế này trong thực tế không ít. Biết rõ điều đó, nên Mạc Đăng Dung luôn luôn quan tâm tăng cường lực lượng chiến đấu đối phó với giặc, và cũng tìm cách lộ ra điều này để cho địch biết .

4.Qua diễn biến phức tạp của tình hình trên đây, chúng ta thấy rõ. một mặt, quyết tâm tâm xâm lược của triều Minh rất cao; mặt khác họ cũng lo sợ sức chiến đấu của chúng ta dưới sự chỉ huy của Mạc Đăng Dung. Vậy , khẳng định “nhà Minh rõ ràng không dám xâm phạm đến nước ta” là vô căn cứ.

Mạc Đăng Dung thực hiện một chiến lược vừa đánh vừa hoà

-Chuẩn bị đánh: “ Lê triều thông sử cũng cho biết Mạc Đăng Doanh đã tu sửa trại, sách, luyện tập thuỷ quân; trưng cầu hết thảy những cựu thần lão tướng để cùng bàn việc nước”. Phục chức cho Thái bảo tĩnh quốc công Vũ Hộ, cử làm tả đô đốc Đông quân Chưởng phụ sự.

”Thù vực chu tư lục” còn cho biết triều đình nhà Minh còn tranh cãi về việc đánh hay không đánh khá gay go. Khi Mao Bá Ôn đến Nam Ninh đã thấy quân dân Việt chuẩn bị chống lại quyết liệt, lấy thuốc độc, bã đậu (?) bỏ vào suối nước, đào hố chôn cọc tre để ngựa sa hố, lại phao ngôn sẽ theo đường biển tập kích Quảng Tây.

Như vậy chứng tỏ khi ấy nhà Mạc chuẩn bị sẵn sàng hai kế sách chiến và hoà”

-Lập nhiều đồn luỹ ở biên giới mà trong “Vãng giao chỉ đồ” , in ở An Nam đồ chí, nhà Minh gọi là “tặc doanh”.

– Cho người làm nhiệm vụ tình báo “dò la bám sát các hoạt động quân sự của nhà Minh, như trường hợp tri châu Nguyễn Cảnh, năm 1537, được nhà Mạc bí mật phái sang đất Minh để thu thập tin tức bị thổ quan của Vân Nam giữ lại”

Một số người buộc Mạc Đăng Dung về “tội” đầu hàng và dâng đất. Hãy căn cừ vào tư liệu lịch sử chính xác để xem xét hai sự kiện này

Ngô Đăng Lợi viết: “Qua ghi chép của Nghiêm Tông Giản, thì Mạc Đăng Dung cùng đoàn tuỳ tùng không được mặc phẩm phục, cổ đeo dây lụa tượng trưng cho sự đầu hàng đến lậy và cúi đầu (ngũ bái, tam khấu đầu) trước long đình che lọng vàng, tượng trưng cho hoàng đế nhà minh, chứ không phải quỳ lạy viên tướng nhà Minh” Cũng không phải cởi trần tự trói.

-Dâng đất khống:

* “ Bốn động biên giới đã bị nhà Minh lấy lại từ trước, thành chuyện đã rồi đối với nhà Mạc. Mạc Đăng Dung thực sự không hề mắc tội phản quốc, mà trái lại đã góp một phần quan trọng trong việc ổn định tình hình chính trị-xã hội trong nước, cũng như tái lập quan hệ bang giao với nhà Minh.” Còn Lê-Trịnh mãi đến 1597 mới được nhà Minh xét công nhận (xem thêm ở phần sau)