Chuyên gia sư phạm Brazil TS Paulo Freiren (1921-1997) gọi cách giáo dục phổ cập rộng rãi trên toàn thế giới đương đại là “nền giáo dục nhà băng”.

Theo ông, kiến thức trở thành sản phẩm không khác gì dòng vốn trong hệ thống ngân hàng. Với điều kiện nhất định nó sẽ chảy theo mặc định – từ đầu thầy cô giáo thông thái hơn vào cái đầu rỗng tuếch của học trò. Về nguyên tắc, học trò chỉ có nhiệm vụ ghi nhớ (học vẹt) và tái tạo dòng vốn khi cần thiết.

Nhà sư phạm Brazil cho rằng nền giáo dục nhà băng là ngành kinh doanh gây lãng phí thời gian và sức lực tuổi trẻ trong cả quá trình phát triển tiềm năng trí tuệ nhiều thế hệ. Ông đã đưa ra giải pháp nào thay thế? Ðó là kỹ năng học có tên “experiental education”, tức giáo dục qua thực nghiệm.

Nền giáo dục trại lính

Nền giáo dục hiện hành phổ cập trên toàn thế giới ra đời cách đây trên 200 năm tại Phổ (một phần CHLB Ðức ngày nay). Tham vọng và lòng tự trọng của Hoàng đế Phổ, ngài Friedrich Wilhelm III (1770-1840) đã thai nghén ra nó. Coi mình là đấng tối cao Châu Âu thời đó, Wilhelm III quyết chí phục thù sau thất bại trước Napoleon trong trận tử thủ Jena-Auertadt (10/1806).

Trên 12 nghìn lính Phổ đã thiệt mạng hoặc trọng thương. Ngót 15 nghìn trở thành tù binh. Vương quốc Phổ lọt vào ách cai trị của nước Pháp. Tình thế buộc kẻ trị vì vương quốc phải củng cố nhà nước, cách tân dân tộc. Cần phải tái xây dựng nước Phổ hoàn toàn mới, không thể bị chinh phục. Ðể làm điều đó cần phải dựa vào nhà nước với những binh lính và công chức tuyệt đối trung thành. Lấy ở đâu những người như vậy?

Vì thế, theo sắc chỉ của hoàng đế, tất cả trường học đều nằm dưới sự kiểm soát của Bộ Nội vụ. Hệ thống trường tư thục độc lập với nhà nước bị xóa sổ. Kể từ thời điểm này, tất cả giáo viên có nhu cầu hành nghề bắt buộc phải được nhà nước cấp chứng chỉ và công nhận.

Nghĩa vụ mọi công dân phải đi học được thực thi vào cuộc sống. Hệ thống trường phổ thông và đại học hoạt động theo chương trình nhà nước thống nhất quản lý. Bộ Nội vụ soạn thảo các bộ sách giáo khoa để đảm bảo tất cả công dân đều trung thành với vương triều. Chuông rung chia thời gian 45 phút/tiết học nhằm xác định nhịp học tập và giảng dạy tại các trường. 

Cuộc cách mạng giáo dục tại Phổ được thực hiện hết sức nghiêm ngặt, mang lại hiệu quả nâng cao trình độ dân trí nhanh chóng. Thời điểm đó, nó lan ra toàn Châu Âu. Thời gian sau, cùng với làn sóng di dân ồ ạt vượt Ðại Tây Dương, mô hình giáo dục mới của nước Phổ cũng thâm nhập vào nước Mỹ và mang lại sức sống cho các nhà công nghiệp bản địa.

Trường học theo hình mẫu nước Phổ mọc lên như nấm sau mưa bên cạnh các nhà máy nhằm đào tạo đội ngũ lao động đáp ứng nhu cầu nhân lực các dây chuyền sản xuất.

Và bất chấp nhiều thập kỷ trôi qua, thế giới đã thay đổi, kiến thức của các nhà giáo dục về chủ đề học sinh phong phú thêm rất nhiều, nền giáo dục trại lính vẫn không đổi. Dường như nó đã được bê tông hóa. Vẫn thể chế quan liêu, mang tính hình thức và xơ cứng. Hệ thống giáo dục được quản lý bởi đội quân đông đảo công chức.

Thế kỷ XX được đánh dấu bằng sự xuất hiện số lượng khổng lồ các nhà tư tưởng lớn và sáng chế kiệt xuất. Cũng không ít đường nét mới nảy nở bị nền giáo dục bê tông hóa chống lại kịch liệt.

Một trong số khác biệt để lại dấu ấn sâu đậm nhất là ý tưởng mang tên giáo dục học thần kinh. Ðó là kỹ năng chuyển tải những phát hiện của nhà nghiên cứu về não bộ nổi tiếng thế giới do GS Manfred Spitzer (sinh năm 1958) áp dụng vào thực tế dạy học.

Tác giả người Ðức này nói về cái gọi là “sự truyền đạt kiến thức một cách thân thiện cho não”. Chuyên gia tâm lý khẳng định não của học trò là địa bàn lao động của thầy giáo.

Cách tiếp cận mới gợi ý giáo viên khám phá học sinh và khai thác những mặt mạnh não bộ của họ. Nhà giáo liên kết kiến thức với cảm xúc, cho phép học trò đặt ra những giả thiết và tự tìm kiếm giải pháp. Ðể công việc này diễn ra tốt đẹp, cần thiết phải tạo ra không khí an toàn và thân thiện trong suốt quá trình dạy học.

Coi dạy kiến thức là quá trình truyền đạt thông tin cho tế bào thần kinh, GS Spitzer đặc biệt nhấn mạnh sự hiểu biết về cấu tạo và cơ chế vận hành của não.

Nhà trường cần được tổ chức và vận hành theo cơ chế như mô hình trung tâm khoa học thay vì những cơ sở giáo dục như chúng ta mục sở thị. Nhà khoa học Ðức dẫn giải, não có khoảng 100 tỷ tế bào thần kinh, mỗi người tối đa sở hữu 10 nghìn khớp nối liên kết với những tế bào thần kinh khác và hoạt động liên tục. Hàng triệu xung điện thần kinh di chuyển trên mạng tế bào thần kinh hết sức phức tạp và đầy ắp thông tin.

Thông tin quan trọng bao giờ cũng được ưu tiên và được phép sử dụng kênh đặc biệt. Các tuyến đường được sử dụng nhiều nhất thường ổn định, hoàn hảo, có nhiều đường nhánh và đường giao nhau. Mạng lưới giao thông của não được nuôi dưỡng tốt, được củng cố bởi sự cung cấp liên tục các chất dẫn truyền thần kinh mới.

Cũng có khá nhiều con đường nhỏ bất ngờ xuất hiện và biến mất – hôm nay hoạt động, ngày mai không còn. Não không có chỗ dành cho những xa lộ không được sử dụng. Cơ chế trí nhớ cũng vận hành như vậy.

Tất cả sự kiện chúng ta muốn lưu giữ đều được ghi lại trong não bằng mô hình mới những liên kết giữa các tế bào thần kinh. Những con đường được sử dụng và quan trọng được xây dựng bền vững trong mạng tế bào thần kinh. Những con đường ít quan trọng, chất lượng xấu, ít được sử dụng sẽ biến mất.

Ðể các kết nối trong não ngày càng phong phú, chúng ta phải thường xuyên cung cấp yếu tố kích thích, cảm xúc và thông tin thú vị cho não. Chỉ làm được điều đó khi chúng ta tập trung chú ý vào yếu tố kích thích mới. Tế bào thần kinh đặc biệt thích tái tạo thông tin và khám phá những gì mới mẻ. Não sẽ hài lòng khi được thỏa mãn nhu cầu đó.

Ngay từ thế kỷ trước, nhà triết học kiêm chuyên gia sư phạm Mỹ nổi tiếng, GS John Dewey (1859-1951), đã cho rằng nguồn gốc của chinh phục và lựa chọn kiến thức là sự trải nghiệm, còn việc học xuất hiện trên hệ quả của hoạt động.

Theo nhà khoa học Mỹ, việc dạy học cần diễn ra như nỗ lực kích hoạt những năng lực bẩm sinh của trẻ, như hoạt động làm giầu kinh nghiệm cho chúng. Cần đặt những vấn đề đòi hỏi chúng phải tự giải quyết. Trẻ phải tự gom nhặt thông tin khi tìm kiếm đáp án.

Bằng cách này, việc học liên tưởng đến quá trình nghiên cứu, trong đó đối tượng tự đặt ra giả thiết, sau đó kiểm tra chúng bằng thực nghiệm.

Theo ý tưởng của GS Dewey, nhà trường cần được tổ chức và vận hành theo cơ chế như mô hình trung tâm khoa học thay vì những cơ sở giáo dục như chúng ta mục sở thị.

Ðó là mô hình tuyệt vời – chuyên gia sư phạm nổi tiếng Ðức bình luận. Ông tên Kurt Hahn (1886-1974) và đã nghĩ ra lý thuyết gọi là giáo dục học phiêu lưu. Nền tảng của nó cũng dựa trên thực nghiệm nhưng có thêm cảm xúc và trải nghiệm. Tư tưởng chủ đạo lý thuyết mới khuyến khích học trò tham gia hoạt động làm thí nghiệm. Ðôi lúc mất phương hướng, học trò sẽ rút ra bài học từ sai lầm đã mắc. Ðó là cách dạy học tích cực, giải phóng trẻ thơ khỏi ghế nhà trường và buộc chúng tham gia hoạt động xã hội.

Nhà trường có nhiệm vụ tận dụng những quan tâm của học sinh, sở thích và sở trường của chúng. Cần vượt ra khỏi chương trình kinh điển và hãy tạo cho học sinh khả năng gom nhặt những thông tin hữu ích và năng lực thực hành.