Một phụ nữ ở xã vùng cao huyện Lâm Hà thở dài: “Em cũng chưa có thời gian để tính toán xem các khoản “vay lãi ngoài” bây giờ nó đẻ ra bao nhiêu tiền rồi. Chắc cũng nhiều đấy. Chưa có tiền trả nên họ sẽ tính năm sau lãi nhiều hơn năm trước, ví dụ, lúc vay chỉ 3 phảy (30.000 đồng/tháng/1 triệu tiền vay), thì năm sau con số này sẽ là 35 hoặc 40”. “Chồng em đi làm thuê, mỗi ngày được trả công 150.000 đồng, trả nợ lãi vay ngoài được đồng nào hay đồng đó, còn lại mua sữa cho con sau trị bệnh. Khoản lớn nhất là cà phê, thì năm ngoái thu được 7 tạ cà phê nhân, bán được có 20 triệu đồng. Số tiền ấy vừa với tiền phân bón, thuốc trừ sâu. Giá phân bón cao quá mà già cà phê thì thấp chưa từng thấy. Cà phê thu hái về, phơi chưa khô, người ta vào mang hết đi để trừ nợ phân bón!”. Cũng ở Lâm Đồng, câu chuyện vay nặng lãi phân bón bao giờ cũng là thứ nóng nhất, gây tranh cãi nhất. Cách đây chưa lâu, ở huyện bên, chị Diệp Thị Sìn (35 tuổi, người huyện Bảo Lâm) nghe con gái Chí An Ngọc (9 tuổi) gọi bảo “Mẹ ơi, nhà mình có khách”. Chị mở cửa ra thì bị một thanh niên đâm hai nhát và chết gục tại chỗ. Cơ quan công an cho biết, đối tượng là kẻ đâm thuê chém mướn, chuyên đi đòi nợ thuê. Chị Sìn có nợ công ty phân bón Đức Lợi ở địa phương 200 triệu đồng. Chúng tôi càng thấm thía câu chuyện này khi vào với đồng bào Cơ Ho ở Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng.

Chúng tôi khảo sát một xóm ở khu vực thị trấn Lạc Dương, buôn Bnơ C. Phỏng vấn theo phương pháp hoàn toàn ngẫu nhiên. Chúng tôi đến thưởng thức cà phê ở nhà Rolan – một cô gái Cơ Ho lấy chồng là anh chàng Joshua, người Mỹ, rồi cả hai sáng tạo ra thương hiệu “Cơ Ho coffee” ầm ĩ dư luận. Rolan nghe chúng tôi hỏi về chuyện tín dụng đen, cô buồn bã giới thiệu cho tôi gặp một loạt các nạn nhân đau khổ kiệt quệ vì vay nặng lãi. Có người mất nhà cửa. Ngay gia đình Rolan với ông rể người Mỹ đang ở trong chính ngôi nhà họ giữa buôn, thì ông Mừng – bố Rolan – cũng cho biết: Họ nợ hàng trăm triệu “vay các khoản”. Nợ ngân hàng. Nợ lãi ngoài để trồng cà phê khoảng 30 triệu đồng, với mức “giá rẻ thê thảm” của cà phê nhân hiện nay, niên vụ tới chưa biết làm sao trả nợ nổi. Chúng tôi đi khoảng 20 bước chân sang bên kia đường, vào tình cờ một quán bán tạp hóa. 

Tất cả các cụ ông, cụ bà ở đó đều xác nhận nhà mình nợ ngân hàng, nợ con buôn rất nhiều. Ông Ha Kim (52 tuổi) cùng các bô lão đang ngồi chơi đều cho biết: Khu vực này, bà con, nhà nào cũng nợ ngân hàng và nợ con buôn (từ ngữ nguyên văn). Ông Ha Tum bảo, ông đảo nợ ngân hàng vì đáo hạn sợ tịch thu mất nhà cửa, ông phải vay với mức lãi ngày: 1 triệu đồng thì trả 5.000 đồng/ngày, mỗi tháng mất 150.000 đồng/1 triệu đồng tiền vay lãi. Ông vay 40 triệu thì một tháng phải trả 6 triệu đồng tiền lãi!!! Lý do họ buộc phải vay lãi, tất cả đều tương tự như sau, theo lời ông Ha Kim (người thiểu số) và các bô lão: “Một hộ vay tiền ngân hàng với sổ đỏ thế chấp và phải trả lãi suất theo quy định thì họ được vay 50 triệu đồng. Họ thường vay để trồng cà phê. Trồng cà phê, một vấn đề quá vất vả và bấp bênh. Công bỏ ra, phân tro, giống má, từ đó ba năm sau mới được thu hoạch thì thu hoạch lợi nhuận lại ít, hái bói được ít cà phê lắm, bán ra thì mấy năm nay giá chả ra gì, một ký được 3.000 đồng nên bà con bị lỗ. Lỗ không trả được nợ ngân hàng, đáo hạn sợ mất đất mất nhà nên phải vay lãi ngoài. 

Trong quá trình thua lỗ, mất mùa, rớt giá đó, họ phải ăn, uống, đi viện, cho con học hành, cưới xin ma chay. Tiền lấy ở đâu? Vay lãi ngoài thôi. Người cho vay lãi ngoài là con buôn. Vay con buôn xong, trả cho ngân hàng, rồi chạy chọt làm thủ tục vay trở lại. Lấy tiền từ ngân hàng trả lại con buôn. Nếu không trả là thành quá hạn. Với con buôn, một ngày vay 1 triệu phải trả 5.000 đồng, lúc quá hạn thành 10.000 đồng ngay lập tức”. Chúng tôi đến thăm nhà của Cil Mup Ringor, rồi ghé từng nhà, xem từng cuốn sổ nợ ngân hàng, phỏng vấn từng đứa con đang là “chủ gia đình” của các cụ, về lý do họ buộc phải đi vay nặng lãi đồng loạt. Càng đi sâu tìm hiểu, càng thấy hoang mang, thương xót. Kơ Liêng K’Hiếu tâm sự: “Buộc phải đi vay, chưa biết cách nào trả nổi, nhưng cứ phải đi vay để sống, để không bị mất nhà do nợ ngân hàng quá hạn không trả nổi”.

Rời mảnh đất đẹp và huyền bí Tây Nguyên, chúng tôi mang theo hình ảnh những buồn tê tái, những câu chuyện không thể ám ảnh hơn. Người phụ nữ trẻ ở xã Phúc Thọ, khi chứng kiến chồng bán đến cái côngtơ điện đang treo trên cột trước nhà để trả nợ “con buôn”, chấp nhận sống trong tù mù tăm tối, đã khóc, nói: Nhà bị xiết nợ mất, ra mảnh đất này ở gá, họ giải tỏa lúc nào thì mất nhà lúc đó. Vợ chồng vào rừng đẵn gỗ, xẻ từng miếng mỏng ốp thành cái lều này. Kiểm lâm họ bắt, phải bỏ tiền ra chuộc người về, mất cả cưa. Nhà bây giờ mưa dột không ngủ được, mưa ướt bếp củi không nấu nướng được. Tháng trước, thằng cu nhà tôi nó ở trên gác gỗ giữa nhà nó thả xuống cái giấy báo đóng tiền đầu năm, nó bảo, mẹ cho con đi học tiếp thì mẹ ký vào giấy, bằng không thì con buộc phải nghỉ. 

Đứa con gái sau thì không có xe đạp nên phải nghỉ học vì trường xa”. Người đàn bà khóc nức nở trong căn bếp mù mịt khói, lũ trẻ chạy loăng quăng kiếm rau và vài thứ thức ăn đồng rừng cho bữa trưa khổ sở. Vợ chồng anh chị có 5 đứa con. Bi kịch lại lặp lại ở nhiều gia đình nơi này, rất giống nhau. Cưới chồng cho cô con gái cả, anh chị vay nặng lãi để tổ chức ăn uống. “Nhiều nhà mình từng mừng họ, mình chờ họ mừng lại khi mình làm cỗ cưới. Nhưng họ không đến dự và cũng không mừng lại tiền. Thế là nợ tiền cưới con gái đến giờ vẫn chưa trả, hằng tháng nai lưng ra trả lãi” – anh chồng kể. Với anh, khoản nợ 50 triệu đồng cứ treo ở đó, hành trình trả được nó, dài như những kiếp phận người buồn. Kể cả chấp nhận lên rừng xẻ gỗ thuê, phá rừng theo đúng nghĩa, bây giờ cũng chả có lối ra nữa, vì kiểm lâm làm rất gắt gao. Nhiều gia đình người thiểu số hết sức trớ trêu, chỉ vì gả chồng cho con gái mất nhiều sính lễ cho nhà trai (do mẫu hệ), mà phải mất nhà cửa vì vay nặng lãi rồi không tài nào trả nổi.